Trên những thửa ruộng bậc thang lưng chừng núi, trên những sườn đồi dốc ngút ngàn của rẻo cao Tây Bắc, chỉ có thể cấy được một vụ lúa nương, nên hạt gạo lúa nương rất quý, đó là sự kết tinh từ những màu mỡ của đất, của trời trong cả một năm. Nên khi được thu hoạch, gạo lúa nương đã trở thành một đặc sản gạo quý của vùng núi cao Tây Bắc.
Gạo Nương là gạo gì?
Gạo nương là loại gạo được trồng trên nương, đồi núi cao. Từ khi chọc lỗ tra hạt tới khi thu hoạch hoàn toàn nhờ mưa móc nắng gió của trời, dinh dưỡng nước ngầm của núi hoàn toàn không có hóa chất, phân đạm. Mỗi năm chỉ canh tác được một vụ duy nhất vì thời gian tra hạt tới khi thu hoạch mất khoảng 7 tháng và cần du canh, di chuyển vị trí sau mỗi mùa vụ. Sản lượng thóc lúa thu được không cao như thóc lúa dưới xuôi tuy nhiên lúa nương đem lại giá trị cao về dinh dưỡng, phẩm chất hạt gạo.
Gạo nương được trồng ở đâu?
Ở nước ta chủ yếu được trồng khu vực miền núi phía Bắc và khu vực Tây Nguyên. Tuy nhiên khi nhắc tới gạo nương người ta nghĩ ngay tới Tây Bắc còn Tây Nguyên ít khi được nghĩ và nhắc tới. Bởi vậy Gạo nếp nương đã đi vào thi ca văn học từ lâu:“Nhớ ơi Tây Tiến cơm lên khói. Mai Châu mùa em thơm nếp xôi”
Có các loại Gạo Nương nào?
Cũng giống như gạo dưới xuôi Gạo nương cũng có hai loại: gạo nếp và gạo tẻ. Mỗi khu vực, địa phương lại lưu giữ được những giống lúa độc đáo từ nhiều đời, bên cạnh những giống lúa mới, lai tạo. Song đồng bào chủ yếu lưu giữ và canh tác những giống lúa truyền thống.
Gạo nếp nương
Gạo nếp nương có 2 loại theo hình dạng hạt:
- Loại gạo nếp mẩy, dài đặc biệt mà mangrung.vn cung cấp
- Loại gạo nếp hạt hơi tròn, mập giống gạo nếp xuôi
Khi ăn gạo nếp nương không kết dính nhiều như các loại gạo nếp thông thường, thậm chí cảm tưởng hạt như muốn rời nhau. Nhưng khi vừa ăn, sẽ thấy ngay được hương vị ngọt, dẻo thơm mà không loại gạo nếp nào có được và dù cơm có nguội cũng ăn không hề bị cứng.
Gạo nếp nương được dùng để làm cơm lam, nấu xôi nếp nương mà ăn chung với thịt nướng, cá nướng chấm chẳm chéo thì đúng là trên cả tuyệt vời.
Gạo tẻ nương
Gạo tẻ nương dài, mẩy dễ tuốt hơn gạo nếp, vị thơm lúa nương tự nhiên, ăn có độ cứng hơn gạo nếp – dẻo nhưng không dính, cháy cơm gạo tẻ nương phải nói là ngon khó cưỡng.
Thời gian tra hạt và thu hoạch lúa nương
Tháng 4 hàng năm là thơi gian đồng bào tiến hành gieo/ tra lúa nương. Trải qua 7 tháng nhờ ơn mưa móc của trời mới thu về được hạt thóc vào tháng 11 âm lịch. Những diện tích đã canh tác năm trước rồi thì phải để cách từ 1 – 2 năm sau mới có thể trồng lại được, thế nên cái khó nhất đối với người dân canh tác lúa nương là mở rộng diện tích bởi chính sách trồng, chăm sóc và bảo vệ rừng.
Vào mùa gieo hạt đồng bào thường tổ chức lao động tập thể, nhà nọ giúp nhà kia và hoán công luân phiên. Khi gieo hạt bên nam chọc lỗ, bên nữ tra hạt từ chân đồi lên đỉnh đồi, lấp lỗ thì nhờ trời mưa xuống đất tự phủ kín miệng. Kết thúc khâu gieo hạt đến trước khi thu hoạch hoàn toàn tự nhiên con người gần như không can thiệp ngoài việc đi thăm lúa. Vì vậy, hoàn toàn không hóa chất, thuốc bảo vệ thực vật, phân đạm.
Giá trị kinh tế và bản sắc của gạo nương
Thay vào đó nhờ cải tạo đất, đốt nương làm dãy luân canh tăng vụ mà cây lúa nương sinh trưởng tự nhiên nhất. Từ khi còn là hạt thóc giống tới khi thóc đổ bồ là cả 7 tháng dòng những hạt thóc bé nhỏ đằm mình cùng nắng mưa, gió sương núi ngàn. Khó nhọc để làm ra hạt thóc là vậy nhưng năng suất lúa nương lại thấp hơn lúa nước. Giá trị kinh tế mang lại không phải là mối quan tâm hàng đầu của đồng bào mà hạt gạo nương nó thuộc về bản sắc, hạt ngọc của trời đem đến cho người dân Tây Bắc.
Đồng bào thường có thói quen ăn gạo nếp nương vì chắc dạ khi lên nương, đi đường xa. Khách xa gần có dịp tới vùng cao vào các dịp lễ hội, tham quan, hội ngộ ngoài gạo nếp nương khoản đãi thì gạo tẻ nương cũng được đem ra mời. Quý lắm mới được ăn chén cơm gạo nương của bà con vùng cao. Bởi công sức làm ra hạt gạo quả là nhọc nhằn nên giá trị thương phẩm của nó mới dành cho người biết trân trọng.
